Retrato de Luis Bagaría con Camba ó fondo



Estamos advertidos por Celestino Fernández de la Vega de que o humor, fenómeno verdadeiramente escorregadizo, é resistente a toda definición. Malia o aviso, despois da visita en Madrid á exposición recentemente dedicada ás caricaturas que Luis Bagaría publicou no xornal El Sol entre 1917 e 1931, non podemos deixar de preguntarnos polo segredo do humorismo do debuxante catalán. Na procura dalgunhas respostas, coido que pode ser de axuda seguir a suxestiva intuición de Moreno Villa, quen, en 1920, cría ver emparentados a dous humoristas coetáneos, Luis Bagaría e Julio Camba.


Bagaría naceu en Barcelona en 1882; Julio Camba, en Vilanova de Arousa en 1884. Ámbolos dous prestaron as súas armas ó xornalismo madrileño e incluso as caricaturas de Bagaría e os artigos de Camba chegaron a coincidir nalgún momento nas páxinas de La Tribuna e durante toda unha década nas de El Sol. Hai na obra dos dous celebrados humoristas, nos recursos e estratexias dos que botaron man un e outro, certas semellanzas. E, ó tempo, unha radical singularidade destilan as viñetas do catalán e os textos do galego.


Antóllasenos que a eficacia expresiva do trazo minimalista do lapis de Bagaría, preocupado por captar os atributos esenciais, obsesionado por conseguir que “una sola línea nos dé el espíritu del personaje”, ten moito que ver coa concisión descritiva da pluma de Camba, sabedor tamén de que o certeiro esbozo dun xesto pode dar o carácter enteiro dunha personaxe. Nun dos seus artigos, Camba replica ós que o acusan de non ocuparse máis que de detalles sen importancia, como a calva de Gómez ou o chaqué de Pérez: “A mí no me interesa tal calva ni semejante chaqué. Yo quiero conocer precisamente a Gómez y a Pérez. Pero es que muchas veces Gómez no es más que una calva, y Pérez no es más que un chaqué. Pérez, cuando cuelga su chaqué, no existe”.


Para Camba o mellor retrato é a caricatura ou, mellor dito, o único retrato posible é a caricatura: “El retrato tiene que ser siempre una caricatura”, porque “en cada uno de nosotros yo creo que ha habido originariamente un tipo ideal del que nosotros no somos nunca más que la caricatura”. Pola súa parte, Bagaría preguntouse: “¿Quién sabe si un elemento caricaturesco no es la levadura de la mayor parte de las obras de arte geniales, principalmente del retrato?”. A pregunta, por suposto, era puramente retórica. Para o debuxante a aparencia é reveladora da identidade: “Yo siempre he pensado que los hombres deben tener su fisonomía interior en armonía con la exterior”. Consideraba imposible forxarse unha fisionomía interior sen esforzo que, ó cabo, remata por converterse en expresión, traducíndose na superficie material. Do mesmo xeito, para Camba hai unha equivalencia absoluta entre o físico e a moral dos homes, como demostra, por exemplo, cando fixa a súa atención na coxeira de Romanones na que vía representada toda a graza, toda a malicia e toda a picardía da política española.


Estas e outras semellanzas entre Bagaría e Camba non teñen moito de particular, porque como nos ensinou Fernández de la Vega, “os humoristas teñen unha chea de procedementos constantes e comúns”. Así, quizais o mellor camiño para tentar dexergar o segredo do humor de Bagaría sexa prestar antes atención ás diferenzas con Camba que ós posibles paralelismos. O que singulariza as viñetas do catalán é esa certa sensación de calidez que abrolla delas. A súa crítica á política da Restauración pode ser desapiadada, implacable, sobre todo cando se achega ós padecementos que ese sistema inflixe os máis débiles. Daquela, a frialdade da aceda crítica queda temperada pola tenrura coa que trata ás vítimas do sistema. Esa achega ós que padecen non é frecuente nos artigos de Camba. Iso explica a frialdade do seu humorismo que, en máis dunha ocasión, foi cualificado de “intelectual”, que ven a ser un xeito de referirse á súa falta de paixón no tratamento de calquera tema. Esa especie de impasibilidade e imparcialidade non se atopa en Bagaría.


A paixón que Bagaría verte nas súas viñetas nacía da fe que tiña na capacidade do seu traballo como axente de transformación da sociedade. Bagaría exerce a crítica convencido de que contribuirá a pór fin ós abusos. Só en xullo de 1936, a poucos días da sublevación militar que iniciaría a guerra civil, esa fe no seu labor derrubouse. Daquela publica unha viñeta na que se podía ver un paxariño nun xardín, estampa clásica dos seus “Dibujos para almohadón”, e, no medio, o cartel “No funciona”. As súas viñetas non funcionan no ambiente de crispación e enfrontamento que se estaba a vivir. Bagaría decátase da inutilidade do seu traballo, como aquel Larra que blasfemaba e maldicía, exactamente cen anos antes, no delirio filosófico da Noiteboa de 1836, ó reparar que toda a súa obra non era máis que unha morea de palabras que ninguén escoitaba e, xa que logo, que nada podía cambiar.


A esa comprensión Julio Camba chegara moitísimo tempo antes. En 1906, publica “Yo y mi sirviente”, unha reescritura do artigo larriano “Yo y mi criado”. Naquel texto Camba facía profesión de fe na que el chamaba a triste filosofía do efémero, compartida polo xornalista que colle a pluma para escribir o seu artigo despois de que o do día anterior fora esquecido, sen deixar ningunha pegada nos lectores e na sociedade, e polo mozo que agarra a vasoira para varrer cada día. Camba declárase, así, consciente da intranscendencia absoluta, total do seu labor. Ese fondo escepticismo non era unha pose, era o sincero e temperán convencemento que explica a frialdade do seu humor.


Do sabio escepticismo de Camba e da ilusionada inxenuidade de Bagaría nace o mellor das súas respectivas obras. Nesas actitudes cremos albiscar, co permiso de Celestino Fernández de la Vega, parte do segredo do humor dun e doutro.


[Camba, visto por Bagaría]



Lecer, Galicia Hoxe, 7 de outubro de 2007.

0 comentarios: